در سالهای اخير مصرف محصولات دستکاریشدۀ ژنتيکی در بسياری از کشورها رايج شده است. اگرچه ادعا میشود که اين محصولات کيفيت بهتر و ماندگاری بيشتری دارند و هدف از توليد آنها کمک به جامعۀ بشری است. متأسفانه در آزمايشهایی که دانشمندان غيروابسته به کمپانیهای توليدکنندۀ اين محصولات در طی سالهای گذشته انجامدادهاند دیده شده که، مضرات اين محصولات بر محيط زيست و سلامتی انسان بسيار بيشتر از منافع آنها است. ازاينرو بر آن شديم که در این مقاله بررسی کنیم، مزایا و معایب غذاهای اصلاح شده ژنتیکی چیست و در پایان هم میبینیم که Non gmo چیست و به چه مواد غذایی گفته میشود.
اصلاح ژنتیکی چیست و مواد غذایی دستکاری شده ژنتیکی چه غذاهایی هستند؟
بهتر است ابتدا ببینیم که اصلاح ژنتیکی چیست و GMO به چه معناست. واژۀ GMO مخفف عبارت Genetically modified organisms یا مواد غذایی اصلاحشدۀ ژنتیکی است.
در مهندسی پزشکی با اهداف مختلفی سعی میشود با دستکاری ژنتیکیِ محصولات هزینۀ تولید کاهش داده شود و بازدهی آنها افزایش یابد. برای مثال یکی از تغییراتی که ایجاد میشود، ایجاد مقاومت به سموم آفتکش است تا هنگام سمپاشی محصولِ اصلی آسیب نبیند.
مواد غذایی دستکاری شده ژنتيکی به غذاهايی گفته میشود که يک ژن دستکاریشده به آنها اضافه يا از آنها برداشته شود. همچنين گوشت و ساير فراوردههای حاصل از حيواناتی که از اين محصولات تغذيه کردهاند يا محصولاتی که توسط ارگانيسمهای دستکاریشدۀ ژنتيکی توليد شدهاند نيز در اين گروه قرار میگيرند. برای مثال گاوی که از اين محصولات خورده باشد، شير و مشتقات شير اين گاو نیز بهعنوان مواد غذایی دستکاری شده ژنتيکی شناخته میشوند.
سه کمپانی بزرگ توليدکنندۀ اين محصولات در جهان مونسانتو، دوپونت و راکفلر هستند. کمپانی مونسانتو علفکش و بذرهای مقاوم در مقابل علفکشها را توليد میکند. يکی از اين علفکشها بهنام «گلايفوسيت» است و با هدف از بين بردن علفهای هرز در زمينهای کشاورزی توليد میشود که اين سم را با بذر مقاومشده به اين نوع سمها به کشاورزان میدهند تا کشاورزان بهراحتی به کشت بپردازند. شرکتهای توليدکننده ادعا میکنند که اينگونه بذرها در مقابل حشرات و آفات مقاوم شدهاند؛ اما، مطلبی که «شرکت تست بايوتک» درمورد اين سموم منتشر کرد نشان داد که، اکثر آفات در مقابل اين سموم مقاوم شدهاند و استفاده از اين سموم باعث به وجود آمدن آفات خطرناکتر شده است.
درکل اصلاح ژنتیکی محصولات موجب بهبود کیفیت آنها و کاهش هزینههای تولید میشود که قیمت نهایی محصول را کاهش میدهد. بااینحال به دلایل مختلفی با مصرف و تولید این محصولات مخالفت میشود که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
مزایا و معایب غذاهای اصلاح شده ژنتیکی
اینکه آیا استفاده از مواد غذایی دستکاری شده ژنتیکی مفید است یا نه در گرو بررسی مزایا و معایب غذاهای اصلاح شده ژنتیکی است.
يکی از خطرات بسيار مهم اين محصولات اين است که گردههای آنها باعث آلودگی ژنتيکی ساير محصولات کشاورزی و تأثيرات سوء بر محصولات ارگانيک میشوند. همچنين استفاده از اين سموم باعث انقراض حشرات مفيد، فقر خاک و از بين رفتن مواد آلی خاک میشود و علفهای هرز نيز با گذشت زمان به اين سموم مقاوم میشوند که اين موضوع باعث ايجاد علفهای هرز قویتر در زمينهای کشاورزی میشود. همچنين گياهان مقاوم به آفات باعث ايجاد مقاومتِ برخی از حشرات و آفات به اين سموم شدهاند که برای از بين بردن آنها نياز به سموم شيميايی است. سموم شيميايی زيان فراوانی به اکوسيستم و ميکروارگانيسمهای خاک وارد میکنند و باعث از بين رفتن حشرات مفيد، نفوذ سموم به سفره آبهای زيرزمينی و آلودهشدن اين آبها میشوند. برآيند تمام اين دستکاریها مختلشدن اکوسيستم طبيعی است.
نتايج برخی تحقيقات انجامشده روی حيوانات آزمايشگاهی
شرکت توليدکنندۀ مونسانتو در يک پروتکل سه ماهه، ذرتهايی را که به سم گلايفوسيت مقاوم شده بودند روی موشها آزمايش کرد و اعلام کرد که هيچ مشکلی برای اين موشها پيش نيامده است. اما يک دانشمند بهنام سرالينی در سال ۲۰۱۴، همان آزمايشات را در يک دورۀ دو ساله تکرار کرد. نتايج اين بررسی نشان داد که، تمام موشهايی که ذرتهای تغييریافته ژنتيکی را مصرف کرده بودند دچار سرطان کبد، کليه و هيپوفيز شدند. همچنین موشهای ماده دچار سرطان سينه و سقط جنين شدند.
برخی ديگر از عوارضی که تاکنون در مدلهای حيوانی گزارش شدهاند عبارتاند از: ايجاد آسم، آلرژی، پاسخهای التهابی، تغيير در عملکرد طحال، کبد، پانکراس، کليهها و نازايی، اختلال ايمنی، التهاب معده، اختلال در سيستم گوارش، رشد بيش از اندازه در لايۀ سلولی روده و اختلال در رودهها.
درحقيقت ازآنجاکه تحقيقات توسط خود کمپانیهای توليدکننده انجام میشود؛ اما، بازۀ زمانی درستی برای اين آزمايشها در نظر گرفته نمیشود. به همين دليل متأسفانه نتايج درستی نيز از اين آزمايشات به دست نمیآيد.
نتایج برخی تحقیقات انجامشده درمورد مصرف این محصولات توسط انسان
در سال ۲۰۱۳، دانشمندی بهنام بوهن و همکارانش مطالعاتی را بر روی سه نوع سویا شروع کردند. این سه نوع سویا شامل گونههای ارگانیک، پرورشیافته با سموم شیمیایی و سویاهای دستکاریشدۀ ژنتیکی بودند. این تحقیقات و مطالعات نشان داد که، سویاهای دستکاریشدۀ ژنتیکی فاقد گلوکز، فروکتوز و قندهای خوب موجود در سویای ارگانیک هستند. در عوض فیبر بیشتری در آنها موجود است که باعث ضخامت بیشتر گیاه میشود. این سویاها همچنین سم بیشتری را به خود جذب میکنند و گلایفوسیت (نوعی آفتکش) بیشتری در آن وجود دارد. متأسفانه فرضیۀ نقش احتمالی علفکشهای مخصوصِ محصولات دستکاریشده در افزایش بیماریهای مدرن برای انسان را تقویت میکنند نظیر بیشفعالی در کودکان، اوتیسم، آلزایمر، ناباروری، نقایص مادرزادی و سرطان. برخی دیگر از عوارضی که تاکنون در انسان گزارش شدهاند عبارتاند از:
- بروز واکنشهای آلرژیک در کسانی که در مزرعه کار میکنند؛
- وجود DNA گیاه دستکاریشدۀ ژنتیکی در دستگاه گوارش انسان؛
- وجود سم باکتری بوتولینیوم در خون زنان غیرباردار، باردار و جنین آنها؛
- احتمال تأثیر منفی محصولات دستکاریشدۀ ژنتیکی و سموم آن بر فلور میکروبی بدن و دستگاه گوارش؛
- اختلال در سیستمهای هورمونی و باکتریهای طبیعی روده.
باید توجه داشت که، برای ارزیابی مزایا و معایب غذاهای اصلاح شده ژنتیکی نیاز به تحقیقات بیشتری وجود دارد. متأسفانه در حال حاضر ارزیابی خطر (Risk Assessment) ناشی از مصرف این محصولات در بسیاری از موارد بر اساس روشهای معتبر علمی انجام نمیشوند و آزمونهای انجامشده نیز برای حصول اطمینان از سلامت و ایمنی این فراوردهها کافی نیست.
Gmo free چیست؟
حال ممکن است با وجود این معایب این سؤال برایتان پیش بیاید که، Gmo free چیست یا Non gmo چیست و به چه محصولاتی گفته میشود.
برچسبهای Gmo free و Non gmo را احتمالاً روی محصولات متفاوتی دیدهاید و احتمالاً این سؤالات در ذهنتان ایجاد شده است که، Gmo free چیست؟ و معنای Non gmo چیست. اگر محصولی این برچسبها را داشته باشد به معنای این است که در هیچیک از ترکیبات آن از محصول دستکاریشدۀ ژنتیکی استفاده نشده است.
طرز تشخیص محصولات ارگانیک، شیمیایی و دستکاریشدۀ ژنتیکی
امروزه بر روی بسیاری از میوهها و سبزیجات برچسبی چسبانده میشود که روی آن کدی چهار یا پنج رقمی موسوم به Price Look-Up Code یا Plu نوشته شده است. برای تشخیص سریع و آسان نوع محصولات میتوان Plu روی محصول را نگاه کرد. اگر این عدد ۴ شماره بود، محصول با استفاده از سموم و کود شیمیایی تولید شده است، اگر ۵ شماره بود و با عدد ۸ شروع شده بود، این محصول دستکاریشدۀ ژنتیکی(GMO) است، هرچند که داشتن Plu Labeling اجباری نیست، نمیتوان صددرصد اطمینان داشت که این کد روی محصول باشد. اگر ۵ شماره بود و با عدد ۹ شروع شده بود، یعنی ارگانیک است.
راهکارهای اجتناب از خرید محصولات دستکاریشدۀ ژنتیکی
باتوجهبه اینکه تا اینجای مطلب درمورد معایب و مضرات استفاده از محصولات GMO گفتیم، حال میخواهیم راهکارهای اجتناب از خرید محصولات دستکاریشدۀ ژنتیکی را به شما آموزش دهیم به این منظور هنگام خرید به موارد زیر توجه کنید:
- شما میتوانید به مؤسساتی که برچسب 100 درصد Certified Organic دارند اعتماد کنید که نشانهای زیر را دارند:
(USDA) United States Department of Agriculture
Quality Assurance International (QAI)
California Certified Organic Farmers (CCOF)
Oregon Tilth
اگر روی محصولی تنها واژۀ ارگانیک نوشته شده است، نمیتوان مطمئن بود که این محصول دستکاریشده نیست. درحقیقت این محصولات ممکن است شامل ۳۰ درصد مواد دستکاریشده باشند. دولت امریکا و کانادا به کارخانههایی که محصولات GMO دارند اجازه نمیدهد که از برچسب 100 درصدCertified Organic استفاده کنند.
- Plu) Price Look Up) ثبتشده بر روی میوهها و سبزیها برای تشخیص این است که محصول خریداریشده ارگانیک است، دستکاریشدۀ ژنتیکی است یا از سموم و کود شیمیایی برای مبارزه با آفات در زمان رشد این محصولات استفاده شده است.
- گوشتهایی را خریداری کنید که بر روی آنها کلمات 100 درصد Grass-Fed یا 100 درصد Pasture Fed نوشته شده باشند؛ زیرا، به برخی از گاوها در اواخر عمرشان ذرتهای GMO با هدف افزایش چربی عضلانی میدهند. درمورد خرید مرغ و تخممرغ حتماً به برچسب 100 درصد Certified Organic دقت کنید. درمورد خرید ماهی هم پیشنهاد میشود که حتماً Wild Fish خریداری کنید؛ زیرا، ممکن است که ماهیهای پرورشی با دانههای دستکاریشدۀ ژنتیکی پرورش یافته باشند.
- به دنبال خرید محصولاتی باشید که بر روی آنها برچسب Non-gmo یا Gmo-free وجود دارد.
- سعی کنید که سوپرمارکتهای محلی خرید کنید؛ زیرا، بیشتر غذاهای دستکاریشدۀ ژنتیکی از مزارع بزرگ صنعتی میآیند. در این زمینه میتوانید در اشتراک Community Supported Agriculture Farm (CSA) ثبتنام کنید یا اگر بهصورت هفتگی برای خرید محلی میروید، از کشاورزان درمورد بذرهایشان سؤال کنید؛ زیرا، ممکن است بعضی از آنها از بذرهای GMO استفاده کنند.
- سعی کنید خودتان در منزل آشپزی کنید و از خرید فستفود و هر غذایی که در جعبه میآید اجتناب کنید. همچنین از مصرف غذاهای سرخشده، فرآوریشده یا فریزشده خودداری کنید مگر اینکه نوع مواد تشکیلدهنده و نوع روغنی که در طبخ یا سرخکردن غذا از آن استفاده شده بر روی آن نوشته شده است و از روغنهای دستکاریشده در آنها استفاده نشده باشد.
- اگر امکان باغبانی برایتان وجود دارد، سعی کنید خودتان با استفاده از بذرهای Non-gmo سبزی و میوه را در باغ یا باغچه منزلتان پرورش دهید. برای این منظور میتوانید به سایتهایSEED Servers و Seeds News مراجعه کنید.
- بسیاری از محصولات لبنی حاوی GMO هستند و برخی از کشاورزان به گاوهای خود هورمونهای دستکاریشدۀ ژنتیکی rBGH/rBST تزریق میکنند یا آنها را با محصولات دستکاریشدۀ ژنتیکی تغذیه میکنند. در این گونه موارد به دنبال خرید محصولات لبنی rBGH free و rBST free و برچسب 100 درصد Certified Organic باشید.
- از راهنمای خرید استفاده کنید. مرکز ایمنی مواد غذایی یک نرمافزار آیفون و اندروید را طراحی کرده است که به پیداکردن محصولات فاقد GMO کمک میکند. همچنین میتوانید اپلیکیشن Non-gmo Project Shopping Guide را دانلود و از آن استفاده کنید.
- با شناسایی محصولاتی که بیشترین احتمال GMO را دارند میتوانید از خرید آنها اجتناب کنید. برای خرید گیاهان و مواد غذایی که ازنظر ژنتیکی اصلاح شدهاند حتماً به برچسب 100 درصد Certified Organic توجه کرد که شامل موارد زیر هستند: سویا و فراوردههای آن مانند شیر یا روغن سویا، توفو، ذرت و فراوردههای آن مانند آرد ذرت، روغن ذرت، نشاسته ذرت، گلوتن و شربت ذرت، روغن کلزا (کانولا)، چغندرقند و شکر و قند حاصل از آن، کتان (پنبه) و روغن پنبهدانه، یکی از روغنهای رایج در درون Vegetable Oil، پاپایا هاوایی، زوچینی (کدو سبز)، اسکواش زرد تابستانی.
- اگر به رستوران میروید میتوانید از مدیر رستوران درمورد ترکیبات استفادهشده در طبخ غذا سؤال کنید و اگر متوجه شدید که در طبخ غذا از محصولات ارگانیک استفاده نمیکنند، باید از خوردن توفو، لوبیا، چیپس، ذرت و هرگونه محصولات حاوی ذرت و سویا اجتناب کنید. بیشتر خوردنیهایی که قند دارند از مشتقات GMO هستند. همچنین بپرسید که از چه نوع روغنی برای پختوپز استفاده میکنند. اگر از روغن نباتی، مارگارین، روغن پنبهدانه یا روغن ذرت استفاده میکنند، از آنها درخواست کنید که اگر میتوانند غذای شما را با روغنزیتون یا روغن هستۀ انگور آماده کنند.
- فریب واژههای Natural یا all-Natural را نخورید؛ زیرا، استفاده از این واژهها یک نوع بازاریابی هوشمندانه است. مطالعات نشان دادهاند که، مصرفکنندگان واژه Natural را به واژه Organic ترجیح میدهند.
چنانچه سؤالی دربارۀ این موضوع دارید، اینجا بپرسید تا پزشکان مجلۀ سیب به شما پاسخ دهند.
دکتر پرستو چمن رخ
فوق تخصص میکروبشناسی پزشکی از دانشگاه مریلند امریکا
عضو انجمن میکروبشناسی امریکا
محقق در دپارتمان سرطانشناسی UCLA-Health
کارشناس سلامت
سوالات متداول در مورد محصولات دستکاری شده ژنتیکی
Non gmo چیست؟
محصولاتی که برچسب Non gmo دارند محصولاتی هستند که در هیچیک از مراحل تولید آنها از محصولات دستکاریشدۀ ژنتیکی استفاده نشده است.
مواد غذایی دستکاری شده ژنتیکی چه محصولاتی هستند؟
محصولاتی هستند که برای افزایش بازدهی تولید در محتوای ژنتیکی آنها دستکاری شده است.
اصلاح ژنتیکی چیست؟
در مهندسی پزشکی با اهداف مختلفی سعی میشود با دستکاری ژنتیکی محصولات هزینۀ تولید کاهش داده شود و بازدهی آن افزایش یابد.
